Commentaries on Lucan's
Pharsalia

The poem, Pharsalia, is one of the only places that we find the name Esus. These are the commentaries for the lines that mention Esus, Teutates, and Taranis. Translations are forthcoming, but I wanted to include the original Latin, for certain. My sources are cited at the end of each inclusion.

The Berne Scholia

The Berne Scholia, also known as the Berne Commentaries or the Commenta Bernensia discusses Lucan's Pharsalia as follows:

442 ET NVNC TONSE LIGVR quoniam de Gallia in Liguriam transierunt et * * condiderunt.

443 TOTI PRELATE COMATAE tres sunt Galliae, bracata comata togata.

444 ET QVIBVS INMITIS pro: et a quibus | placatur.

445 SANGVINE DIRO TEVTATES HORRENSQVE FERIS ALTAR• E• Mercurius lingua Gallorum teutates dicitur qui humano apud illos sanguine colebatur. ⌈ Teutates Mercurius sec apud Gallos placatur: in plenum semicupium homo in caput demittitur ut ibi suffocetur. Hesus Mars sic placatur: Homo in arbore suspenditur usque donec per curorem membra digesserit. Taranis Ditis pater hoc modo aput eos placatur: in alueo ligneo aliquod homines cremantur. ⌈ Item aliter exinde in aliis inuenimus. Teutates mars 'sanguine diro' placatur, siue quod proelia numinis eius insticntu administrantur, siue quod Galli antea soliti ut aliis deis huic quoque homines immolare. Hesum Mercurium credunt, si quidem a mercatoribus colitur, et prasidem bellorum et caelestum deorum maximum Tarnanin Iouem adsuetum olim humanis placari capitibus, nunc uero gaudere pecorum.

446 TARANIS NON MITIOR ARA DIANAE quia Diana humano cruore litabatur. SCITHICAE in Scythia apud Tauricam regionem Diana humano sanguine colebatur, cuius erat sacerdos Iphigenia.

447 VOS QVOQVE QVI FORTES ANIMAS B • Q • P • L • I • L • V • uos quoaue bardi. Bardi Germaniae gens quae dixit uiros fortes post interitum fieri inmortales. qui nunc securi decedente Caesare scribere uacant uel cantare.

450 ET VOS BARBARICOS RITVS Driades. MOREMQVE SINISTRVM contrarium nostro.

451 SACRORVM DRIADAE sine templis colebant deos in siluis. ⌈ Driadae gens Germaniae. ⌈ Sunt autem Driadae philosophi Gallorum dicti ab arboribus quod semotos lucos incolant: hi dicunt redire animas in alium orbem. an quoniam glandibus comestis diuinare fuerant consueti. ⌈ Driadae negant interire animas aut contagione inferorum adfici. qui cum defunctis equos seruosque et multam supellectilem conburant quibus uti possint, inde animosi in proelia exeunt nec uite suae parcunt, tamquam eandem reperituri in alio naturae ascessu.

452 ET CAELI NVMINA VOBIS apostrophe.

453AVT SOLIS NESCIRE aut illi aut nos erremus necesse est. |

454 VOBIS AVCTORIBUS VMBRAE N • T • E • S • DITISQ • P • P • R • P • manes esse non dicunt sed animas in reuolutione credunt posse constare.

455 NON TACITAS EREBI SEDES DITISQ • P • P • R • P • R • I • S • A • O • A • prudentes dicunt per μετεμψυχωζιν animas ad alterius climatis corpora transire nec in eo orbe uersari in quo prius fuerint. unde et Virgilius 'peleagine uenis erroribus actus'.

-Lucani, M. Annaei. Commenta Brnensia. Ed. Usener, Hermann. Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim. 1967.

The Adnotationes super Lucanum

The Adnotationes super Lucanum, sometimes called simply the Adnotationum, are a series of short notes included in the Commenta Bernensia to Lucan's Pharsalia.

These are far more difficult to work through, as they really are just short notes, and are usually indicated by line. I admit, I'm still trying to figure out what all this stuff means.

Instead of trying to indicate line numbers (HTML makes that difficult), I'm going to indicate the numbers listed above. This will be less exact, but it should clear up confusion.

442 om B || ton | seli*g8r (se in ras.) C || * * rasuram II litt. C || 443 prelate comanete pr C || bragata B f. 3^r || tota pr C || 444 inoris^! pro C || pro om B || plagatur pr C || 445 Sangune pr C || feris · artane C || Merc. . . . colebatur B et relata ad teutates mg C || curius lin abrasa in C || teutates B altais C || Teutates —C: om B || et teates C || dimititur C || ubi pr C || sic placatur] suplacatur pr, supplicatur corr C sscr mars apud illos dicitur esus (sim. B) || arborem C || percurore C. an prae cruore? || digesserit cf. Luc. VI 88 'et digerit artus' || τaranis sic, et . . Taranis. Dii sunt gallorum qui sanguine humano placantur (= B) mg C || apud corr C || plicatur pr C || dero C galli:I ex corr C || dehis hulc C || immolarent C || colliter pr C || adsu&a^vm C || 446 mg C || letabatur B letabaτ C || Scithice C: denique B || silchia C sicilia B || dii C om B || colebantur C || yphigenia filia agamemnonis regis B || 447 bardi. om B || L • V • ] oratores sscr C || immortales et in bello peremptas similiter cetris om. B || decente C || uaca/////re C || 451 sacrorum (acrcorr) C || sine . . . siluis ad driade relata mg C, cf. B ad || colebantur sed in C(B) || Driadae . . . Driadae C: Driadae sunt B || quod . . . incolant C: quod non in templis colebantur sed in siluis ed in remotis locis B || semotus locos pr, semoto^as locas corr C. nunc legitur semotos loc•^os || hi . . orbem C: Disputant enim animas non ire ad inferos sed in alio orbe renasci. Ipsi enim dicebant quod anima incolat corpus B || an . . 454 om B || glardib; pr C || affici eorr B || superlectilem pr C || conbur (com- corr) C || quibus] fort. add. rediuiui || animos • in C || ui*t&#ecedil; C || pargunt pr C || repperituri pr C || successu C || 452 apostropho C || 453 i[psi aut nos] in ras. C || illi B || erramus (nec. est om) B || 454-455 om B || 454 Vmbrentes P d C•Q P P R P • C || 455 P. et R• om C || m&em sicos Cclimatis C || fuerunt C || Verg. Aen. VI 532.

-Lucani, M. Annaei. Commenta Brnensia. Ed. Usener, Hermann. Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim. 1967.

Glosule super Lucanum

The Glosule super Lucanum by Arnulfus Aurelianensis (late 12th century) includes the following glosses on Lucan's Pharsalia:

442 NVNC TONSE postquam Cesar habuit uictoriam de te. LIGVRES populi sunt quorum metropolis est Mediolanum.

443 COMATA Est Gallia comata, est togata, est bracata. Comata est ultra alpes, togata ab alpibus usque in Britanniam, bracata que Reno adiacet, ut pars Burgundie, Loteringia, Flandria. Illi etiam gaudent pro recessione Romanorum quibus colitur.

445Tevtates id est Mercurius, inde Tutonici a deo suo ita dicti; athanatos grece, immortalis latine, theos deus, inde Teutaes Mercurius. IMMITIS quia sanguis sibi humanus sacrificabatur, unde dicit DIRO dire effuso. ESVS Mars ab edendo quia multos in bello consumit, uel quia sanguinem sibi sacrificatum consumit. HORRENSQVE FERIS dicit prodiro sacrificio.

446ET TARANIS quasi diceret: et illi etiam uenerunt quibus placatur. THARANIS est Iuppeter; nescio unde ita sit dictus. NON MITIOR pro sanguine humano. SCITHICE DIANE In Scicia Diane sanguis humanus sacrificatur.

447 VOS QVOQVE gaudetis O BARDI Leodicenses quorum multi fuerunt poete, qui de probis in bello occisis tractantes, immortales eos semper faciebant per famam.

449 SECVRI a bello cum deessent Romani. FVDISTIS CARMINA securitas enim studio est congrua. DRIADE populi sunt.

450 MOREMQVE SINISTRVM peruersum, coegerant eos Romani more Romano sacrificare, sed Romanis remotis ad pristinum morem redierunt, unde dicit.

451 REPETISTIS sed aut uos soli sapitis in sacrificando aut soli desipitis cum ritus uester omnibus ritibus sit contrarius.

453 NEMORA ALTA Ecce ritus eorum et mos sinister quia in tenebroso loco et deserto litatis remoti ab hominum habitatione.

454 VOBIS AVCTORIBVS id est sicut uos dicitis anime ad inferos non descendunt, sed in orbe alterius hemisperii incorporantur iterum uel in aliqua parte orbis a uobis remota.

455 TACITAS Anime enim instrumenta corporea loquendi uel audiendi non habent.

456 PALLIDA quia sole carencia. IDEM id est aedem anima corpore tamen alterato.

-Aurelianensis, Arnulfus. Glosule super Lucanum. Ed. Marti, Berthe. American Academy in Rome; Rome, Italy. 1958

Hugutio's, Magnae Derivationes

Compiled by Hugutio of Pisa between 1192 and 1201, the Magnae Derivationes are a huge, dictionary-like work that deals almost exclusively with derivations of words.

Out of over 2,500 quotations that Hugutio discusses the derivation of, 11 percent are from the Vulgate Bible. A huge number of the derivations included in the Magnae Derivationes are incorrect, but it is not without value, because he mentions two commentaries on the lines discussed above.

Though never published, the text was printed as a facsimile, under the title: Magnae Derivationes of Uguccione da Pisa: a reproduction of the MS Laud 626 in the Bodleian Library, Oxford, Collection of photographic facsimiles, no. 30, 1925.

443 Et sunt tres Gallie, scilicet comata, togata, bracata. Gallia comata est Longobardia, scilicet ab Alpibus usque ad Rubiconem; Gallia togata est ab Alpibus usque ad mare britannicum; bracata que Rena adiacet, ut pars Burgundie, Lotoringia, Flandria.

445 Theutates, tis, deus mortis sic dictus est Mercurius quia humano sanguine sacrificabatur, uel componitur a theos et athanatos, id est deus immortalis, unde Theutonus, a, um, quedam gens quia fera est.

-Hugutio, Magnae Derivationes. From unpublished manuscript MS Oxford, Bodl. Laud. 626, Library of Congress, Modern Language Association Deposit, no. 30. Ed. Marti, Berthe M. Corrected and completed with MSS Paris, Bib. Nat. Lat. 7622 and Rome, Vat. Reg. Lat. 1627

Content © 2003-2006, Michael J Dangler
Updated on 07/03/2006. Site Credits / Email Me!
Basic site design from ADF.org
(Yes, I stole it!)